26-04-2013
Een kwart van de bruine ratten in Nederland is resistent tegen rattengif, ontdekten onderzoekers aan de Wageningen Universiteit. Nederlanders konden rattenpoep opsturen die vervolgens op het lab geanalyseerd werd. De resultaten bevestigen eerder gedane schattingen en een Frans onderzoek. Gaat de rat Nederland veroveren of kunnen we er iets tegen doen?
Eén rattenval ligt onder de bosjes, twee anderen liggen dichtgeklapt op het terras. Restjes pindakaas verregenen in de vallen die eruit zien als het type muizenval dat dichtklapt met je grote teen ertussen, maar dan drie keer zo groot. ‘Met pindakaas vang je ze het best,’ vertelt melkveehouder Henk van der Steege (52) uit Damwoude. Deze tip kreeg hij ooit van een handelaar, dezelfde die hem de klemmen verkocht. Helaas is er van vangen niet zoveel sprake, want tot nu toe hebben de ratten al twee keer alle klemmen laten klappen zonder zelf gevangen te worden. ‘Eerst zaten ze boven onze melkput, de plek waar de koeien gemolken worden: het afgelopen jaar heb ik daar zestig gevangen, met eigen handen. Daar zijn ze nu weg, maar nu zien we ze helaas steeds vaker op het terras. Mijn vrouw zag laatst onder het eten drie ratten lopen die bij het vogelvoer kwamen.’ Van der Steege ondervindt de afgelopen jaren steeds meer overlast door ratten.
Keutelpost
Doctor Bastiaan Meerburg, één van de wetenschappers die het onderzoek naar resistentie uitvoerde en expert op het gebied van knaagdierplagen, denkt dat de overlast door ratten alleen maar toe zal nemen. ‘De ratten die resistent zijn voor het gif, krijgen in principe extra te eten. Ze krijgen gif in bijvoorbeeld haver, eten het lekker op en blijven leven. Hiermee hebben ze een voordeel op niet-resistente ratten. Ze hebben meer eten en planten dus meer voort. Dit zorgt ervoor dat een steeds groter deel van de ratten in Nederland resistent wordt en daardoor dus moeilijker te bestrijden is.’ Meerburg legt uit hoe het resistentieonderzoek gedaan is. Mensen konden ‘keutelpost’ opsturen: gevonden rattenkeutels die dan in wageningen geanalyseerd zouden worden. In totaal ontvingen ze 361 inzendingen waarvan er 169 geschikt waren voor analyse. ‘Op het lab haalden we dan cellen uit de poep. De poep schuift langs de darmwand en neemt hierdoor wat darmcellen mee. In die darmcellen vind je het DNA van de rat; in dat DNA kun je weer alle genen van de rat vinden, dus ook het gen dat gemuteerd is als de rat resistent is.’ Door dit gen te onderzoeken konden ze precies zien welke keutels afkomstig waren van resistente ratten: een kwart van alle inzendingen bleek dat te zijn. In delen van Twente en de Achterhoek bijvoorbeeld leven erg veel resistente ratten.
Gif is nodig
Ook Hans Hoekstra van Hoekstra ongediertebestrijding in Gieten denkt dat we meer last zullen krijgen van de rat: ‘we krijgen steeds meer meldingen van ratten in openbare gebieden bijvoorbeeld. Ik denk dat dit deels door het hoge aantal resistente ratten komt.’ Maar dit is niet de enige reden volgens Hoekstra. ‘Het ligt ook aan verkeerde bestrijding door mensen of bedrijven die er last van hebben. Boeren bijvoorbeeld gaan pas bestrijden wanneer ze een rat zien. Maar dan ben je natuurlijk al te laat, want waar één rat is, zijn er veel meer. Verder vergeten ze vaak gif in de gaten te houden en te vervangen en dan lukt het niet om ze te bestrijden.’ Hoekstra zelf vangt de ratten soms met vallen met pindakaas of Maaslander kaas. ‘Maaslander kaas gebruiken we in speciale gevallen, omdat het zo heerlijk sterk ruikt voor de ratten.’ Daarnaast vangt hij veel ratten met gif. Als hij eraan te pas moet komen is het probleem vaak zo groot dat vallen niet meer afdoende zijn en bovendien is gif goedkoper. Hij vindt daarom ook dat de resistentie van ratten tegen rattengif een groot probleem is. ‘Ik denk dat we steeds meer last gaan krijgen van resistentie en dat we onder andere hierdoor ook steeds meer ratten zullen krijgen in Nederland.’
Zonder gif
Van der Steege laat zien hoe hij de ratten in de melkput het afgelopen jaar bestreed en zal bestrijden, mochten ze daar weer verschijnen. ‘Tijdens het melken krijgen de koeien voer. Dat komt hier door een gat en een pijp naar beneden. De ratten kwamen ook altijd door deze gaten. Op een gegeven moment heb ik een schuifje gemaakt: als de rat door het gat kwam, trok ik met een touwtje het schuifje dicht en kon de rat niet meer vluchten uit de melkput. Dan maakte ik een eind aan zijn leven. ’ Van der Steege erkent dat dit zielig klinkt, maar legt uit dat het een relatief diervriendelijke oplossing is. ‘Door gif krijgen de ratten inwendige bloedingen: ze sterven een pijnlijke dood, door een proces dat dagen kan duren. Met mijn methode zijn ze vaak in één klap dood.’ Daarbij doet hij het in het belang van zijn andere dieren. ‘Ze kunnen de koeien ziekmaken bijvoorbeeld. Koeien verliezen dan hun kalfje door een miskraam of geven minder melk. We hebben hier ook twee hondjes rondlopen die ziek van ratten kunnen worden. Eén van de twee is zelfs een keer gebeten door een rat,’ vertelt Van der Steege. ‘Verder heb ik dus ook geen last van de resistentie bij ratten. Ik heb geen idee of hier resistente ratten zitten, maar ik weet in ieder geval zeker dat ik geen last van dit verschijnsel heb omdat ik geen gif gebruik.
Verkeerde bestrijding
Coeno van Houten, planner en informateur bij de ongediertebestrijding van milieudienst Groningen, geeft toe dat gif niet diervriendelijk is. ‘Het zit tegen de grenzen van de wetgeving aan: een rat heeft inderdaad veel pijn. Een val bijvoorbeeld is veel vriendelijker. Verder kun je door dierenvoer goed op te bergen en een goede hygiëne te hanteren er vaak ook al voor zorgen dat de ratten vertrekken. ’ De milieudienst gebruikt dan ook zo weinig mogelijk gif. ‘Maar soms ontkom je er niet aan: als het probleem te groot is vang je niet alle ratten met vallen. Ook lastige plekken kunnen een reden zijn om gif te gebruiken,’ aldus Van Houten. Hij deelt de mening van bestrijder Hoekstra dat er veel verkeerd bestreden wordt door boeren. ‘In het oosten van Nederland en in Brabant zie je de meeste resistente ratten. Dat komt omdat daar veel boeren zitten die de ratten verkeerd bestrijden. Ze vergeten inderdaad gifbakjes bij te vullen, terwijl een rat bijvoorbeeld vier dagen of langer achtereen gif moet eten voordat hij eraan bezwijkt.’ Dat het gif zo lang gegeten moet worden heeft een reden, legt expert Meerburg uit. ‘Als een rat dood neervalt na het eten van gif, zien ratten in de buurt dat. Ratten zijn slim: ze onthouden dan dat ze de volgende keer niet weer gif moeten eten.’ Vandaar dat ratten met het huidige gif er dagen over doen voordat ze eraan sterven. ‘Dan leggen nabije ratten geen verband meer tussen gif en sterven.’
Van der Steege kan niet zoveel met de kritiek van de bestrijders op boeren. ‘Ik ben ook boer en gebruik het gif bijvoorbeeld niet verkeerd, want ik gebruik helemaal geen gif. Hier in de omgeving ken ik niet één boer die gif gebruikt. Natuurlijk weet ik niet hoe de boeren daar het doen, maar als ze boeren de schuld geven van de verhoogde resistentie in sommige gebieden, zou ik daar graag eerst wel eens bewijzen en cijfers van zien,’ vertelt de veehouder. Van Houten brengt hier tegenin dat het een algemeen bekend gegeven is onder ongediertebestrijders. ‘En als je naar de kaarten uit het onderzoek kijkt bijvoorbeeld, zie je ook dat in de gebieden met de meeste boeren de meeste resistente ratten zitten.’
Lastig vanaf te komen
Toch is er volgens Van Houten geen reden tot paniek. ‘Ik hoor wel eens van collega’s uit andere delen van Nederland over problemen met resistente ratten, maar zoals hier in Groningen hebben we nog helemaal geen last van resistentie. Ik denk dat de rattenpopulatie zich op een gegeven moment zelf wel weer gaat reguleren, maar dat is meer een gevoel van mij.’ Wetenschapper Meerburg kijkt er iets minder positief tegenaan. ‘In de jaren tachtig waren er al geluiden uit Twente bijvoorbeeld dat er resistente ratten zouden zijn. Met dit onderzoek is nu bewezen dat er inderdaad veel resistente ratten in Nederland zitten. Omdat dit aantal zeer waarschijnlijk toe zal nemen, is er het vermoeden dat het steeds lastiger wordt om van ratten af te komen. Juist in ernstige gevallen waarbij vallen niet meer helpen, wordt gif toegepast.’ Dus moeten we ons steeds meer richten op voorkomen, volgens Meerburg. ‘Door hygiënischer te werk te gaan, kan het aantrekken van ratten voorkomen worden bijvoorbeeld. Verder wordt er meer onderzoek gedaan naar andere soorten van gifbestrijding en het gen dat de mutatie veroorzaakt.’
Kaas
De ratten op het terras zitten Van der Steege nog steeds dwars. ‘Het lijkt wel of ze verhuisd zijn van boven de melkput naar onze tuin.’ Hier heeft hij geen schuifje om de ratten mee op te sluiten. Hij smeert weer pindakaas op de drie vallen en spant de klem zorgvuldig. ‘Als het deze keer weer niet werkt, moet ik die Maaslander kaas misschien maar eens gaan proberen,’ lacht hij.
Journalist's Nature 